Ślady bursztynowego szlaku w Polsce prowadzą nas w głąb historii sprzed dwóch tysięcy lat, kiedy przez ziemie dzisiejszej Polski wędrowały cenne bryłki „złota północy” w drodze do serca Imperium Rzymskiego. Odkrycia archeologiczne – od rzymskich monet i ceramiki po bursztynowe paciorki – potwierdzają, że nasz region był ważnym ogniwem w sieci starożytnych kontaktów handlowych, łączących Bałtyk z Morzem Śródziemnym.
Bursztynowy szlak – złoto północy i jego droga do Rzymu
Bursztynowy szlak istniał już w czasach, gdy na południu Europy rozkwitała potęga cesarzy rzymskich. Jego początek znajdował się na wybrzeżach Bałtyku – zwłaszcza w rejonie dzisiejszej Mierzei Wiślanej i Sambii. Po sztormach bursztyn można było zbierać prosto z plaż. Stamtąd cenne bryłki wędrowały przez ziemie zamieszkane przez plemiona germańskie, celtyckie i słowiańskie, aż do rzymskiej Akwilei nad Adriatykiem. Tam trafiały na targi i do warsztatów jubilerskich, skąd rozchodziły się dalej – do Rzymu, Grecji, Egiptu, a nawet na Bliski Wschód.
Podróż tym traktem była jednak pełna wyzwań. Kupcy musieli przedzierać się przez gęste puszcze, przekraczać rzeki o wartkim nurcie, wspinać się na tereny górskie, a przy tym liczyć się z niebezpieczeństwem ataku dzikich zwierząt czy napadów rabusiów. Mimo ryzyka szlak funkcjonował przez stulecia – wartość „złota północy” przewyższała bowiem wszelkie trudności, a popyt na bursztyn czynił go jednym z najbardziej pożądanych surowców starożytnego świata.
Pliniusz Starszy o bursztynie – „Historia naturalna”, księga XXXVII
O pochodzeniu bursztynu
„Succinum nascitur in insulis oceanis Germanici maris, litora eius frequentant Aestyi gentes, mirae proceritatis, quibus mos est in vadis colligere purgamenta maris et invecta in terras, quae ventis fluctibusque egeruntur.”
Tłumaczenie: „Bursztyn rodzi się na wyspach Oceanu Niemieckiego (Bałtyku), a jego wybrzeża zamieszkują ludy Estiów, niezwykle wysokiego wzrostu. Mają zwyczaj zbierania morskich wyrzutów i tego, co fale i wiatry wyrzucają na ląd.”
Komentarz: Pliniusz potwierdza praktykę zbierania bursztynu z plaż, znaną także z późniejszych opisów Sambii i Mierzei Wiślanej.
O właściwościach i zastosowaniu
„Feminae in collo gestant, non solum ad ornatum sed etiam contra murrain infantium.”
Tłumaczenie: „Kobiety noszą go na szyi, nie tylko jako ozdobę, lecz także dla ochrony dzieci przed chorobami.”
Komentarz: W starożytnym Rzymie wierzono w niemal magiczne właściwości bursztynu, co czyniło go cenionym amuletem.
O wartości w Imperium
„Tanta est in eo gratia, ut gladiatorum retiariorum retia ex eo filis texantur.”
Tłumaczenie: „Tak wielką ma wartość, że nawet sieci gladiatorów-ratowników splatane są nićmi z niego.”
Komentarz: To przesadny obraz mający podkreślić luksus i prestiż bursztynu.
O pochodzeniu geologicznym
„Succinum est sucus arboris pini.”
Tłumaczenie: „Bursztyn jest sokiem sosny.”
Komentarz: Jedno z pierwszych poprawnych wyjaśnień jego powstania w starożytnej literaturze.
Archeologiczne ślady bursztynowego szlaku w Polsce
Dowody na istnienie bursztynowego szlaku na ziemiach polskich są dziś widoczne nie tylko w zapisach antycznych kronikarzy, lecz także w licznych odkryciach archeologicznych. W rejonie Kalisza, uważanego przez wielu badaczy za jedno z centrów wymiany, natrafiono na rzymskie monety, fragmenty ceramiki importowanej i ozdoby wykonane w technikach obcych lokalnym rzemieślnikom.
Na Dolnym Śląsku odkryto groby wyposażone w bursztynowe paciorki oraz szkło sprowadzane z rejonów śródziemnomorskich. Ślady bursztynowego szlaku w Polsce prowadzą do Opola, gdzie archeolodzy znaleźli fragmenty rzymskich amfor po winie i oliwie – luksusowych towarach, które wzbogacały życie elit. Co więcej, niektóre stanowiska wykopaliskowe wskazują na istnienie lokalnych warsztatów, w których bursztyn był wstępnie obrabiany przed dalszym transportem na południe. To dowód, że ziemie dzisiejszej Polski nie były tylko biernym przystankiem, ale aktywnym ogniwem w międzynarodowym łańcuchu handlowym.
Dziedzictwo szlaku
Bursztynowy szlak pozostawił po sobie ślad, który wykracza poza materialne artefakty. Był to jeden z pierwszych przykładów globalizacji na naszych ziemiach – łączył odległe światy i wpływał na rozwój gospodarczy, społeczny oraz kulturowy regionu. Dzięki niemu lokalne społeczności poznawały nowe techniki rzemieślnicze, wzornictwo, a nawet obyczaje.
Choć minęły wieki, fascynacja bursztynem przetrwała. Do dziś jest on jednym z symboli Bałtyku i jednym z najbardziej rozpoznawalnych surowców eksportowych Polski. Historia bursztynowego szlaku przypomina nam, że nawet w odległej przeszłości nasze ziemie były ważnym punktem na mapie Europy – miejscem, gdzie spotykały się drogi, kultury i idee.
Znaczenie szlaku dla ziem polskich
Choć nie istniało wówczas państwo polskie, przez tereny dzisiejszej Polski przechodziły ważne odcinki tego handlowego traktu. W jego pobliżu powstawały osady rzemieślnicze i punkty wymiany towarów, gdzie bursztyn zamieniano na broń, tkaniny, ceramikę czy wino. Odkrycia archeologiczne w okolicach Kalisza, Wrocławia czy Opola potwierdzają, że te miejsca były ważnymi przystankami na trasie kupców.
Szlak sprzyjał także przenikaniu wzorców artystycznych i technologicznych – w grobach z tego okresu znajdujemy rzymskie monety i przedmioty codziennego użytku. Dodatkowo obecność luksusowych importów, takich jak szkło, biżuteria ze srebra czy amfory po winie, świadczy o tym, że mieszkańcy tych ziem uczestniczyli w wymianie dóbr o wysokiej wartości,. Kontakty z południem Europy wpływały na rozwój lokalnych elit i umacnianie pozycji niektórych osad jako centrów handlu.
Źródła:
Pliniusz Starszy. Historia naturalna. Przeł. I. Żółtowska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982.
Tacyt. Germania. W: Dzieła. Przeł. S. Hammer. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2004.
Ptolemeusz, Klaudiusz. Geografia. Wybór i przekład L. Mrozewicz. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2010.
Jordanes. O pochodzeniu i czynach Gotów (Getica). Przeł. J. Kolendo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1984.
Bursche, Andrzej. Bursztyn w kulturze Europy od epoki brązu po czasy nowożytne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.
Mączyńska, Małgorzata. Szlak bursztynowy w starożytności. Warszawa: Trio, 2001.
Kunisz, Andrzej. Bursztyn. Złoża, właściwości, wyroby. Gdańsk: Muzeum Bursztynu, 2009.
Williams, Nigel. The Amber Road: The Ancient Road from the Baltic to the Adriatic. London: British Museum Press, 2012.
Schüler, C.J.Along the Amber Route: St Petersburg to Venice. London: Sandstone Press, 2020.
Tempelmann-Mączyńska, M. Der römische Import in Mitteleuropa. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985.
red
