Ślady chrześcijaństwa przed chrztem Polski to temat, który wciąż kryje wiele zagadek i pobudza wyobraźnię historyków. Choć rok 966 uznaje się za symboliczny początek chrześcijaństwa w naszym kraju, istnieją liczne przesłanki, że wpływy tej religii docierały na ziemie polskie znacznie wcześniej. Źródła pisane, przekazy kronikarzy oraz odkrycia archeologiczne wskazują, że ludy słowiańskie już w IX, a nawet VIII wieku, mogły mieć kontakt z misjonarzami i kupcami wyznającymi Chrystusa. Spotkania te, choć często incydentalne, pozostawiały ślady w kulturze materialnej, wierzeniach i codziennych zwyczajach.
Ślady chrześcijaństwa przed chrztem Polski
Warto wiedzieć, że ślady chrześcijaństwa przed chrztem Polski są widoczne zarówno w źródłach pisanych, jak i w znaleziskach archeologicznych. Zanim Mieszko I przyjął chrzest, ziemie słowiańskie nie były odizolowane od świata chrześcijańskiego. Przez nasze tereny przebiegały ważne szlaki handlowe, którymi wędrowali kupcy z Rusi Kijowskiej, Wielkich Moraw, państw Franków, a nawet Bizancjum. Wędrowcy ci nie tylko handlowali futrami, solą czy niewolnikami, lecz także przywozili ze sobą nowe idee i symbole. Już w IX wieku w okolicach dzisiejszego Wrocławia, Opola i Krakowa odnajdywano ozdoby w formie krzyży greckich i łacińskich. Mogły one należeć do kupców lub władców lokalnych, pragnących podkreślić swoją pozycję kontaktami z chrześcijańskim światem.
Co ciekawe, niektóre źródła bizantyjskie, takie jak Żywot św. Metodego czy Żywot św. Cyryla, wspominają o wyprawach misjonarskich do ludów północnych jeszcze przed ich słynną misją na Morawy w 863 roku. Istnieją hipotezy, że część uczniów braci sołuńskich mogła docierać na ziemie dzisiejszej Polski, zwłaszcza na południe – przez Karpaty, w kierunku Wiślan. Te przekazy, zestawione z odkryciami archeologicznymi, ukazują, że chrześcijaństwo pojawiało się na naszych ziemiach na długo przed oficjalnym chrztem. Stanowiło fundament pod późniejsze przyjęcie nowej wiary przez Mieszka I.
Misjonarze na ziemiach słowiańskich przed 966 rokiem
Najbardziej znaną relacją o próbach chrystianizacji przed Mieszkiem jest ta dotycząca księcia Wiślan, który – według „Żywotu św. Metodego” – miał otrzymać od świętego ostrą przestrogę: „Dobrze by było, synu, abyś się ochrzcił dobrowolnie w swojej ziemi, aby cię nie ochrzczono w niewoli na ziemi cudzej.” Słowa te sugerują, że już w IX wieku chrześcijaństwo próbowało zakorzenić się w Małopolsce. Nie wiadomo, czy władca Wiślan rzeczywiście przyjął chrzest, ale fakt, że misjonarze dotarli tak daleko na północ, jest bezsporny.
Kontakty z chrześcijaństwem mogły zachodzić także poprzez sąsiadów na zachodzie – państwo Wielkomorawskie i Czechy, gdzie chrześcijaństwo było już dobrze zakorzenione w IX wieku. To właśnie z tamtych ziem mogły docierać do Słowian pierwsze egzemplarze ksiąg liturgicznych, krzyże, a nawet duchowni mówiący w języku zrozumiałym dla miejscowej ludności.
Kupcy – pierwsi „ambasadorowie” chrześcijaństwa
Kupcy chrześcijańscy odgrywali ogromną rolę w przenoszeniu nowych idei. Źródła arabskie, m.in. relacja Ibrahima ibn Jakuba z X wieku, opisują szlaki handlowe prowadzące przez ziemie polskie do Magdeburga, Pragi czy Kijowa. Wymiana towarów nie kończyła się na srebrze i futrach. Wśród importowanych przedmiotów znajdowano krucyfiksy, medaliki, a nawet fragmenty naczyń liturgicznych.
W Gnieźnie odkryto srebrny krzyżyk datowany na drugą połowę IX wieku, co sugeruje, że na terenach późniejszej stolicy Mieszka istniały kontakty z chrześcijaństwem co najmniej sto lat przed oficjalnym chrztem Polski. Podobne znaleziska z tego okresu pochodzą z Wolina – jednego z największych ośrodków handlowych nad Bałtykiem. Obok przedmiotów z krajów skandynawskich natrafiono na importy z Bizancjum, w tym krzyże i ikony.
Archeologiczne ślady – krzyże, kościoły i cmentarze
Oprócz pojedynczych ozdób chrześcijańskich, archeolodzy natrafili na ślady miejsc kultu sprzed 966 roku. Przykładem może być odkrycie fundamentów kamiennego budynku sakralnego w miejscowości Wiślica, datowanego na IX wiek. Choć jego funkcja jest wciąż dyskutowana, wielu badaczy uważa, że mógł to być pierwszy, przedpaństwowy kościół na ziemiach polskich.
Znaczącym argumentem za wcześniejszymi wpływami chrześcijaństwa jest także zmiana w obrzędach pogrzebowych. Od IX wieku w niektórych regionach (szczególnie na południu i zachodzie) pojawiają się pochówki szkieletowe orientowane na wschód, bez wyposażenia grobowego – zgodne z praktyką chrześcijańską, a odmienne od dotychczasowych słowiańskich zwyczajów ciałopalenia.
Chrześcijaństwo a wierzenia słowiańskie
Warto podkreślić, że pierwsze kontakty z chrześcijaństwem nie oznaczały natychmiastowego porzucenia dawnych wierzeń. Często dochodziło do swoistej syntezy – krzyżyk mógł być noszony obok amuletu z zęba zwierzęcia, a modlitwy do Chrystusa mogły współistnieć z obrzędami ku czci Peruna czy Mokoszy. Taki proces „przenikania” widoczny jest w wielu kulturach w okresie przejściowym.
Archeolodzy wskazują, że w niektórych grobach obok chrześcijańskich symboli odkrywano także przedmioty związane z tradycyjnymi praktykami pogańskimi. Świadczy to o tym, że mieszkańcy ziem polskich traktowali nową wiarę początkowo pragmatycznie. Dostrzegali w niej siłę polityczną i ochronną, ale jednocześnie nie rezygnując całkowicie z dawnych rytuałów. To stopniowe łączenie elementów obu religii sprawiło, że chrystianizacja przebiegała łagodniej. Dzięki temu miała większe szanse na trwałe zakorzenienie w świadomości społecznej.
Znaczenie wczesnych kontaktów dla chrztu Mieszka I
Wszystkie te wczesne wpływy sprawiły, że chrzest Mieszka I nie był wydarzeniem w próżni. Gdy w 966 roku książę przyjmował wiarę z rąk czeskiej żony Dobrawy i duchownych z Pragi, na ziemiach polskich byli już ludzie, którzy znali symbole, rytuały i zasady nowej religii. Dzięki temu proces chrystianizacji mógł przebiegać szybciej, a struktury kościelne zyskały solidne fundamenty.
Co więcej, wcześniejsze kontakty ze światem chrześcijańskim przygotowały elity polityczne do przyjęcia nowego systemu wartości, w którym władza książęca była wspierana przez autorytet Kościoła. Znajomość krzyża, modlitw czy praktyk pogrzebowych sprawiła, że religia nie była już czymś całkowicie obcym, lecz raczej naturalnym uzupełnieniem procesów integracji z Europą Zachodnią. Dzięki temu chrzest Mieszka stał się nie tylko aktem wiary, lecz także świadomą decyzją polityczną. Umożliwiła Polsce wejście do wspólnoty cywilizacji chrześcijańskiej.
red
Źródła:literatura
- Żywot św. Metodego. W: Monumenta Poloniae Historica, t. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1961.
- Żywot św. Cyryla. W: Źródła starożytne do dziejów Słowian. Red. G. Labuda. Wrocław: Ossolineum, 1954.
- Ibrahim ibn Jakub. Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al-Bekriego. Tłum. T. Kowalski. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1946.
- Thietmar z Merseburga. Kronika. Tłum. M. Z. Jedlicki. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980.
źródła archeologiczne i opracowania
- Buko, A. Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2005.
- Dąbrowski, J. Wiślica w IX–X wieku. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1970.
- Kara, M. Najdawniejsze kościoły na ziemiach polskich w świetle badań archeologicznych. „Slavia Antiqua”, t. 46, 2005.
- Kurnatowska, Z. Początki chrystianizacji ziem polskich. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1997.
